Johann Sebastian Bach (ur. 21 marca 1685 r. w Eisenach, zm. 28 lipca 1750 r. w Lipsku) –kompozytor niemiecki epoki baroku.
Biografia []
1685–1707 []
Johann Sebastian Bach (w Polsce przyjęła się forma Jan Sebastian Bach) urodził się w niemieckim mieście Eisenach, w 1685 roku. Był ósmym i ostatnim dzieckiem Johanna Ambrosiusa Bacha, miejskiego muzyka i Marii Elisabeth Lämmerhirt. Pochodził z rodzinyluterańskiej, o wielkich tradycjach muzycznych, sięgających XVI wieku. Oprócz ojca, również wujowie byli zawodowymi muzykami, organistami kościelnymi, nadwornymi muzykami i kompozytorami. Także synowie Jana Sebastiana okazali się znaczącymi twórcami muzyki.
Dom w Eisenach, w którym urodził się Jan Sebastian Bach. Nad wejściem umieszczono tablicę pamiątkową
Matka Bacha zmarła w 1694 r., wkrótce potem, w kolejnym roku, zmarł także jego ojciec. Osierocony Jan Sebastian nie miał jeszcze 10 lat, gdy opiekę nad nim przejął starszy brat Johann Christoph, organista w Ohrdruf. W jego domu Bach uczył się gry na różnych instrumentach, przepisywał też kompozycje ówczesnych mistrzów. Ponieważ nie wszystkie pozwalano mu grać z powodu młodego wieku, przepisywał nuty nocami, podobno przy świetle księżyca[1]. W Ohrdruf poznał budowę organów. Instrument w tutejszym kościele wymagał ciągłych napraw i często posyłano chłopca, by naprawił lub wymienił którąś z części. Praktyczna wiedza o budowie organów przydała się później w grze. Jan Sebastian był przede wszystkim organistą, grał też na klawesynie, klawikordzie oraz na skrzypcach,altówce i gitarze. W czasach jego młodości fortepian nie był jeszcze w powszechnym użyciu.
Po opuszczeniu domu brata, wyedukowany muzycznie 15-letni Jan Sebastian wyruszył na północ, do odległego Lüneburga, gdzie przyjęto go jako sopranistę w chórze tamtejszego kościoła. Niedługo potem przeszedł mutację głosu, co uniemożliwiało dalsze śpiewanie. Został skrzypkiem w przykościelnej orkiestrze. Żywo interesował się muzyką, na miejscu słuchał gry Georga Böhma, podróżował do Hamburga i Celle, by poznać kunszt wykonawczy wielkich współczesnych organistów (m.in. Johanna Adama Reinckena). Komponował też swe pierwsze utwory organowe.
Po skończeniu w 1703 r. nauk gimnazjalnych w Lüneburgu (w wieku 18 lat, wcześnie jak na tamte czasy), Bach najął się do kapeli książęcej wWeimarze. Niedługo pozostawał na tym stanowisku, kilka miesięcy później został organistą w Arnstadt, przenosząc się z powrotem na południe. Konsystorz nie był zadowolony z jego pracy, władze krytykowały swego organistę za niezrozumiałe, rozbudowane improwizacje podczas nabożeństw. Zarzucano też Bachowi zaniedbania w pracy z chórem, która również należała do jego obowiązków. Bezpośrednią przyczyną rezygnacji z zatrudnienia był jednak konflikt, do którego doszło po wyprawie kompozytora do Lubeki, w celu usłyszenia gry organowej Dietricha Buxtehudego. Samowolne przedłużenie urlopu było nie do przyjęcia dla przełożonych. Czas Bacha w Arnstadt dobiegł końca.
1707–1723 []
Nową pracę znalazł artysta w Mühlhausen (1707). Niektóre z jego wczesnych, znanych dzieł (zdaniem niektórych np. słynna Toccata i fuga d-moll, BWV 565), pochodzą z okresu pobytu w tej miejscowości. Sporo skomponowanych wówczas utworów jednak zaginęło.
Młody Bach na portrecie Joachima Ernsta Rentscha
W tym samym roku Bach poślubił swoją daleką kuzynkę, Marię Barbarę, córkę organisty. Miał z nią siedmioro dzieci, czworo z nich przeżyło do wieku dorosłego.
Już w kolejnym, 1708 roku, Jan Sebastian przeniósł się po raz drugi na dwór książęcy w Weimarze. Pełnił tam funkcję nadwornego organisty i koncertmistrza. Miał nie tylko możliwość gry na organach, ale również komponowania i wykonywania z zespołem książęcym bardziej zróżnicowanego repertuaru muzyki koncertowej.
Na dworze Wilhelma Ernsta kompozytor rozpoczął pracę nad Orgelbüchlein, mającym służyć jego synowi, Wilhelmowi Friedemannowi. Ta "książeczka" zawiera tradycyjne luterańskie hymny kościelne, ułożone w sposób łatwy do nauki dla adeptów gry na organach. Dzieło jest wprawdzie niekompletne, ale i tak ukazuje, jak ważnym źródłem inspiracji była dla Bacha tradycja chorału protestanckiego. Świadczy też o nieprzeciętnych zdolnościach pedagogicznych. Niewiele było okresów w życiu kompozytora, kiedy nie miałby jakiegoś ucznia. W domu Bachów często pojawiali się studenci, wśród nich takie osobistości XVIII wieku jak Johann Friedrich Agricola.
Miejscowości, w których mieszkał Bach
W Weimarze powstała organowa Passacaglia i fuga c-moll(BWV 582), powstawały również okolicznościowe kantaty kościelne, wśród nich tak znaczące jak Actus tragicus (BWV 106), Aus der Tiefe rufe ich, Herr, zu dir (BWV 131) czy Christ lag in Todesbanden (BWV 4). Tutaj też przyszli na świat najwybitniejsi synowie Jana Sebastiana, Wilhelm Friedemann (ur. 1710) i Carl Philipp Emanuel (ur.1714).
Pod koniec 1717 r. rodzina Bachów opuściła Weimar. Powodem było niepowodzenie kompozytora w staraniach o funkcję nadwornego kompozytora. Jan Sebastian przegrał rywalizację z Georgiem Philippem Telemannem, dając upust swemu rozgoryczeniu w wymówieniu złożonemu księciu. Rozzłoszczony postawą poddanego Wilhelm Ernst zamknął Bacha prawie na miesiąc w więzieniu, po czym pozwolił mu wyjechać.
Bach rozpoczął poszukiwanie nowego zatrudnienia. Tak trafił na kolejny dwór, tym razem księcia Leopolda z Köthen. Tutaj z miejsca został mianowany kapelmistrzem. Władca, sam będąc muzykiem, doceniał talent Bacha, sowicie wynagradzał swego poddanego i dawał mu znaczną swobodę twórczą oraz wykonawczą. Był jednak kalwinistą i mniej zależało mu na skomplikowanych, żarliwych dziełach kościelnych. Wskutek tego większość dzieł powstałych w tym czasie, ma charakter świecki. Bach komponował liczne dzieła instrumentalne, między innymi Koncerty brandenburskie (BWV 1046–1051), suity francuskie i angielskie, suity na wiolonczelę solo, sonaty i partity na skrzypce, sonaty na flet i klawesyn oraz na skrzypce i klawesyn, pierwsze koncerty skrzypcowe oraz pierwszy tom dzieła Das Wohltemperierte Klavier (BWV 846–893).
Sześć lat spędzonych w Köthen to czas dostatku, spokoju i stabilizacji w życiu kompozytora. Przerwała go śmierć żony, Marii Barbary, która zmarła nagle w 1720 r., gdy Bach przebywał wraz z księciem Leopoldem za granicą. Wkrótce kompozytor, który z trudem godził obowiązki zawodowe z domowymi oraz z wymagającą skupienia pracą twórczą, poznał młodą sopranistkę, Annę Magdalenę Wilcke, córkę trębacza. Do małżeństwa doszło już w 1721 roku. Mimo różnicy wieku (17 lat), para stworzyła udane małżeństwo, które doczekało się trzynaściorga dzieci (wszystkich ślubnych dzieci miał Bach dwadzieścioro, dziesięcioro z nich nie dożyło pełnoletniości). Anna wspierała Jana Sebastiana w jego zajęciach kompozytorskich, pomagała mężowi w przepisywaniu nut, a Jan Sebastian zachęcał żonę do śpiewania.
Bach myślał o opuszczeniu prowincjonalnego Köthen m.in. ze względu na brak perspektyw na dobre wykształcenie dzieci. Jeszcze w 1720 r. podjął starania o prestiżowe stanowisko organisty w kościele św. Jakuba w Hamburgu. Przegrał jednak z rywalem, który wpłacił do kasy kościelnej kwotę 4 tysięcy marek – dla Jana Sebastiana nieosiągalną. Przyjaciele kompozytora publicznie piętnowali decyzję władz, ale nie miało to wpływu na jej trwałość.
Dwa lata później nadarzyła się jednak inna sposobność: w 1722 r. zmarł Johann Kuhnau, organista kościoła św. Tomasza w Lipsku. 38-letni Bach stanął do konkursu i mimo początkowego faworyzowania przez władze Georga Philippa Telemanna, otrzymał upragnione stanowisko.
1723–1750 []
Jan Sebastian Bach był kantorem w kościele św. Tomasza od 1723 r. do końca życia. Nowa posada wymagała od niego nie tylko nauczania śpiewu w szkole przykościelnej, ale też systematycznego dostarczania muzyki do dwóch głównych kościołów Lipska. Ponieważ był człowiekiem pobożnym, preferującym w swojej twórczości muzykę religijną, pisaną ku większej chwale Bożej[2], podjął się komponowania na każdy tydzień nowego utworu o charakterze religijnym. Praca zaowocowała powstaniem wielu znakomitych utworów, z których przeważająca część zachowała się do dziś. Większość z systematycznie komponowanych kantat, wykonywanych podczas niedzielnych nabożeństw, zawiera fragmenty czytań z Biblii przeznaczonych na dany tydzień (znajdowały się w nich również odgrywające znaczną rolę motywy pozabiblijne). Oprócz kantat pisał w Lipsku muzyką świecką – zarówno wokalną, jak i instrumentalną. Część dzieł powstała przy współudziale lokalnego zespołu Collegium Musicum, którego był dyrektorem.
W tym czasie Bach pisał Mszę h-moll (BWV 232), zwaną Wielką, która obok nowych części zawierała fragmenty pochodzące z dzieł skomponowanych wcześniej. Wielka msza h-moll, uznawana za jedno z największych arcydzieł muzyki chóralnej, nigdy nie została wykonana za życia autora.
Życie rodzinne Jana Sebastiana Bacha
W 1733 r. Bach rozpoczął starania o tytuł nadwornego kompozytora Augusta III Sasa, króla Polski i elektora Saksonii. Zadedykował królowi Kyrie i Glorię, dwie pierwsze części z Wielkiej mszy h-moll, a następnie kilka kantat, m.in. na koronację w Krakowie. Wątpliwe, czy senny i leniwy umysł króla, najnędzniejszej chyba kreatury na tronie polskim, zdołał choćby w przybliżeniu ocenić wartość ofiarowanych mu przez kompozytora darów – pisał po latach znawca twórczości Bacha, Jarosław Iwaszkiewicz[3]. Długotrwałe starania zakończyły się jednak powodzeniem. W 1736 r. Bach otrzymał funkcję kapelmistrza kapeli drezdeńskiej, pozostając jednak w Lipsku. W 1741 roku napisał Wariacje Goldbergowskie, dla Hermana Karla von Keyserlinga, niemieckiego dyplomaty w służbie rosyjskiej, podówczas posła nadzwyczajnego Rosji w Polsce i wielkiego miłośnika muzyki.
W 1747 r. przybył na poczdamski dwór Fryderyka II Wielkiego. W spotkaniu z królem Prus pomógł fakt, że syn Bacha, Carl Philipp Emanuel, był w Poczdamie nadwornym klawesynistą. Młody Fryderyk II, poeta, filozof i muzyk, wielki adorator kunsztu muzycznego, zagrał przed Bachem temat na flecie, na podstawie którego ten miał zaimprowizować fugę. Jan Sebastian przygotował trzyczęściowy utwór, który zadedykował królowi pod nazwą Musikalisches Opfer (Ofiara muzyczna, BWV 1079). Kompozycja składa się z fug, kanonów i tria.
Słynne, niedokończone dzieło Kunst der Fuge (Sztuka fugi, BWV 1080) napisane zostało kilka miesięcy przed śmiercią Bacha. Składa się z 18. skomplikowanych fug i kanonów utworzonych na bazie prostych tematów. Ostatnia, potrójna fuga, kończy się niespodziewanie po wprowadzeniu trzeciego tematu, bazującego na literach jego nazwiska (B-A-C-H). Dzieło to jest przez wielu uważane za szczytowe osiągnięcietechniki polifonicznej.
W Lipsku artysta przyjaźnił się z poetą Christianem Friedrichem Picanderem, który pisał libretta do wielu jego utworów. Bach z żoną gościli w swoim domu wielu muzyków niemieckich, między innymi innego wybitnego twórcę barokowego, Georga Philippa Telemanna, który był nawet jednym z ojców chrzestnych Carla Philippa Emanuela. Pobożność Bacha nie kolidowała z rubasznym humorem, z którego był znany. Kompozytor uwielbiał zabawy, był smakoszem wina.
Ostatnie lata życia spędził Bach na zmaganiach z postępującą ślepotą. Zmarł w 1750 roku, w wieku 65 lat. Pochowany został w prezbiterium kościoła św. Tomasza.
Jedyny z zachowanych autentyczny portret Bacha powstał pod pędzlem Eliasa Gottloba Haussmanna, cztery lata przed śmiercią kompozytora. W 2008 r. szkocka uczona Caroline Wilkinson na podstawie czaszki artysty dokonała przy pomocy technik komputerowych rekonstrukcji jego twarzy.[4]
Dzieci Bacha []
Synowie Jana Sebastiana, Wilhelm Friedemann, Johann Gottfried Bernhard, Johann Christoph Friedrich, Johann Christian i Carl Philipp Emanuel zostali znanymi muzykami. Johann Christian Bach miał duży wpływ na wczesne dzieła Wolfganga Amadeusza Mozarta, wpływ Carla Philippa Emanuela Bacha na XVIII-wieczną muzykę niemiecką jest niepodważalny.
Również córki Jana Sebastiana zajmowały się muzykowaniem. Mimo że kariera artystyczna kobiet w XVIII wieku napotykała na wiele barier, najprawdopodobniej wszystkie córki Bacha śpiewały, niewykluczone również, że grały w zespołach ojca. Elisabeth Juliana Friederica, jedyna która wyszła za mąż, wybrała na męża ucznia ojca, Johanna Christopha Altnikola.
Wiele dzieł Bacha zachowało się właśnie dzięki dzieciom. Carl Philipp Emanuel nazywał te zachowane utwory "Archiwum Starego Bacha".
Twórczość []
Jan Sebastian Bach jest autorem ponad 1000 znanych utworów, skatalogowanych w XX wieku przez Wolfganga Schmiedera (katalog Bach Werke Verzeichnis, w skrócie BWV). Wiele kompozycji zaginęło, w tym co najmniej kilkadziesiąt kantat (zachowane roczniki są niekompletne), prawdopodobnie także dwie pasje (z czterech opartych na ewangeliach Nowego Testamentu zachowały się dwie).
Pomnik Bacha przed kościołem św. Tomasza w Lipsku
Współcześni bacholodzy wyróżniają cztery podstawowe źródła inspiracji kompozytora. Są to: śpiew Kościoła protestanckiego (luterańskiego), czyli chorał – źródło niewątpliwie najważniejsze; szkoły organowe niemieckie XVII wieku, zwłaszcza szkoła północna; francuska muzyka klawiszowa XVII wieku (organiści,d’Anglebert i inni), później – muzyka klawesynowa François Couperina; włoska muzyka instrumentalna (concerto grosso) zespołowa i wokalno-instrumentalna (opera, kantata, aria)[5].
Bach uczył się gry na organach w młodości, w późniejszych latach osiągając poziom wirtuozowski. Niektórzy badacze podkreślają znaczenie przywiązania kompozytora do tego instrumentu dla całej twórczości: Brzmienie organowe znamionuje całą muzykę Bacha i nadaje jej właściwy charakter. Nawet kompozycje wokalne i kompozycje skrzypcowe, tak odległe od barw organowego dźwięku, mają u Bacha charakter organowy.[6] Sięgał po wszystkie współczesne sobie gatunki muzyczne, poza operą. Pisał utwory na organy i klawesyn, muzykę chóralną oraz fugi, tworzył utwory kameralne i pieśni. Był mistrzem w komponowaniu muzyki polifonicznej – doprowadził do doskonałości barokową formę fugi (Das Wohltemperierte Klavier, Kunst der Fuge). W sposób mistrzowski posługiwał się kontrapunktem.
Na święta kościelne, takie jak Boże Narodzenie, Wielki Piątek czy Wielkanoc, Bach tworzył dzieła szczególnie uroczyste i doniosłe: oratoria i pasje. Znajdziemy wśród nich najgenialniejsze dzieła europejskiego baroku: Magnificat D-dur (BWV 243) na Boże Narodzenie, Oratorium Wielkanocne (1732-1735) i Bożonarodzeniowe (1734-1735), a zwłaszcza Pasję według św. Mateusza (BWV 244) przeznaczoną na Wielki Piątek. Sam kompozytor uważał Pasję Mateuszową za jedno z najważniejszych swych dokonań, jednak historia doceniła właściwie to potężne dzieło wiele lat po śmierci twórcy. Drugą z pasji Bacha, co do autorstwa których nie ma wątpliwości, jest Pasja według św. Jana (BWV 245) (1724). Osobne miejsce z racji rozmiarów, bogactwa muzycznego i znaczenia w historii muzyki zajmuje Msza h-moll zwana Wielką (1733). Do utworów sakralnych należy też ogromny zbiór kantat kościelnych. Jest ich 200, choć wiadomo że było znacznie więcej – pozostałe zaginęły. Kompozycyjną podstawą kantat był dla Bacha chorał luterański.
Na dorobek orkiestrowy składa się: 6 koncertów brandenburskich (1721), 4 suity na orkiestrę, koncerty na instrumenty klawiszowe i koncerty skrzypcowe. Wśród najbardziej znanych dzieł na instrumenty klawiszowe jest zbiór 48 preludiów i fug zatytułowany Das Wohltemperierte Klavier (1722-1744). Niektóre z jego dzieł, głównie powstałych w okresie lipskim, miały charakter introspekcyjny i abstrakcyjny. Do arcydzieł należą tu m.in. Klavier-Übung, składające się z czterech części: Sześciu partit na instrument klawiszowy, Koncertu włoskiego (BWV 971),Uwertury francuskiej i Wariacji Goldbergowskich (BWV 988). Dwa dzieła stworzone pod koniec życia kompozytora, a ogłoszone już po jego śmierci, objaśniają reguły polifonicznej sztuki Bacha i demonstrują jej możliwości. Są to Musikalisches Opfer (1747) i Kunst der Fuge (Sztuka fugi, 1750).
Styl muzyczny kompozytora pod koniec jego życia uważany był za anachroniczny, a dzieła uważane za mało wartościowe. Po śmierci Bach został zapomniany, jego nazwisko przyćmiła kariera syna, Carla Philippa Emanuela. "Odkryty" został Jan Sebastian ponownie przez Feliksa Mendelssohna-Bartholdy'ego, który w 1829 r. zaprezentował wykonanie Pasji według Św. Mateusza w Berlinie.
Wybrane dzieła []
- Pasja według św. Mateusza, BWV 244
- Pasja według św. Jana (BWV 245)
- Wielka msza h-moll, BWV 232
- 200 kantat kościelnych, BWV 1-200, i kilkanaście kantat świeckich, BWV 201-224
- Motety, BWV 225-231
- Magnificat, BWV 243
- Koncerty brandenburskie, BWV 1046-1051
- Musikalisches Opfer (Ofiara muzyczna), BWV 1079
- Das Wohltemperierte Klavier – dwutomowy zbiór preludiów i fug w każdej tonacji skali temperowanej na instrument klawiszowy, BWV 846-893
- Kunst der Fuge (Sztuka fugi) – zbiór fug, z których każda oparta jest na jednym temacie muzycznym, BWV 1080
- 3 sonaty i 3 partity na skrzypce solo, BWV 1001-1006
- 6 suit na wiolonczelę solo, BWV 1007-1012
- Wariacje Goldbergowskie, BWV 988
- Toccata i fuga d-moll, BWV 565
- Zbiór inwencji dwugłosowych, BWV 772-786
- Zbiór inwencji trzygłosowych zwanych sinfoniami, BWV 786-801
- Utwory na organy: preludia i fugi, toccaty i fugi, fantazje i fugi, tria, sonaty triowe, koncerty (organowe transkrypcje koncertów skrzypcowych innych kompozytorów, m.in. Antonia Vivaldiego), Passacaglia i Fuga c-moll (BWV 582) oraz organowe opracowania religijnych pieśni protestanckich (preludia, fantazje i przygrywki chorałowe)
Przypisy
- ↑ Wspomina o tym m.in. Albert Schweitzer w monografii Jan Sebastian Bach. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987. Inni biografowie, m.in. Ernest Zavarsky, nie potwierdzaja tego.
- ↑ Albert Schweitzer: Jan Sebastian Bach. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987.
- ↑ Ściąga z Bacha, "Tygodnik Powszechny", 30 lipca 2000 r.
- ↑ Naukowcy zrekonstruowali twarz Jana Sebastiana Bacha – serwis gazeta.pl, 3 marca 2008 r.
- ↑ Opinia Bohdana Pocieja, w: Ściąga z Bacha, "Tygodnik Powszechny", 30 lipca 2000 r.
- ↑ Józef Władysław Reiss: Mała historia muzyki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987, s. 85.
Posłuchaj []
Wybrana literatura []
Publikacje w języku polskim:
- Albert Schweitzer: Jan Sebastian Bach. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987.
- Ernest Zavarsky: Jan Sebastian Bach. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1973.
- Nikolaus Harnoncourt: Dialog muzyczny. Warszawa: Fundacja Ruchu Muzycznego, 1982, s. 62-109 i 201-258.
- Józef Władysław Reiss: Mała historia muzyki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987. ISBN 83-224-0104-3
- Tim Dowley: Bach. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2000.
- Danuta Gwizdalanka: Bach: Nie strumieniem, lecz morzem zwać się powinien, w: Historia muzyki 2. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2006, s. 74-99.
Zobacz też []
Linki zewnętrzne []
